Zerdüştîlikte Oruç
Zertüştilik oruç uygulamasına karşıdır. Zerdüştîler, 'gerçek orucu' yemeden-içmeden kaçınmak değil; fiil (edim), düşünce ve konuşmalarda hataya düşmekten sakınmak şeklinde tanımlarlar.
Bu nedenle de bedeni zayıflatıp, 'şer' (kötülük) karşısında zayıf düşürmesi sebebiyle Zerdüştî dininde oruç tutmak farz kılınmamıştır.
Zerdüştîlerde Şükran Günü anması / Fotoğraf: saednews
Bu dinin kutsal kitabının özetinden derlenen Vendidad isimli kitaptaki bir ibare şöyledir:
Midesini etle dolduran kimse, kendini iyi bir ruhla donatmış olacaktır. Böyle kimseler, gün boyunca hiçbir şey veya sadece et yemeden duran kimselerden daha iyi durumda kalacaktır. (Vendidad [Zend-Avesta I], IV, 46)
Ezdîlikte halk 6 gün, din adamları 80-90 gün oruç tutar
Zerdüştîlik, Maniheizm, Mitraizm, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam tasavvufundan farklı ölçülerde etkilenen Ezidiler, aralık ayının ilk pazartesi gününden itibaren Güneş bayramında üç gün ve 18 Şubat'taki Hızır-İlyas bayramından önce üç gün olmak üzere yılda iki defa oruç tutarlar.
Din adamlarına mahsus olan oruç ise yılda seksen güne ulaşır…
Başlarına siyah başlık giydikleri için 'karabaşlar' (Kürtçesi ser reş) diye anılan Kavval tabakası, cemaatin âbid ve zâhidleri (ibadet ve dini merasimlerle uğraşan çilekeşleri) sayılırlar.
Tıraş olmayan, sakallarını kesmeyen, her türlü konfordan uzak duran, tütün ve alkol kullanmayan bu çilekeşler yılda doksan iki gün süreyle oruç tutarlar.
Ezdîler arasında her yıl nisan ortasında Çarşema Sor (Kırmızı Çarşamba) kutlanır. Bu bayram Hıristiyanlıkta Akito şenliğine denktir
Yahudilikte Oruç
Yahudilikte öncelikle nefsi alçaltma vasıtası kabul edilen ve 'tzom' veya 'innah nefeş' kalıbıyla Eski Ahid'de kullanılan oruç ibadeti, "Canlarınıza cefa edeceksiniz!" emrinin bir gereği (Levililer 16/29) ya da Kral Davud'un yaptığı gibi (II. Samuel 12/16-18) Tanrı'ya dua öncesi yapılması gerekli bir hazırlık ritüeli olarak algılanmıştır.
Eski Ahid'in İşaya (58/3-8) bölümünde ise gerçek orucun kötülüklerden uzak durmak, mütevazı olmak, mazlumlara ve düşkünlere yardım etmek gibi iyi fiillerle desteklenmesi gerektiği bildirilmiştir.
Küçük bayramda Yahudiler oruç tutarlar ve sonunda ziyafet vererek şenlik yaparlar. Büyük bayramları ise özel günlerden sayarlar.
Yahudilerde oruç, 'Tanit' olarak isimlendirilir. 'Teanet' kökünden gelmiş olup nefsine eza etmek anlamındadır.
Yahudilikte orucun birçok örneği vardır. Bu oruçlar Tevrat'ta kesin hükümlerle farz kılınmıştır.
Bu dinde oruç, her türlü yeme-içmeden tamamen uzak durmak manasına gelmektedir. Oruç, bir tövbe yöntemi olarak görülür.
Sadece tövbe edip günahlardan arınmak için değil, toplumsal felaketleri halkın günahkârlığının bir işareti olarak kabul ederek, Tanrı nezdinde tövbe edip affedilmek için de oruç tutulur.
Oruç aynı zamanda Tanrı'ya dua etmeden önce yapılması gereken bir hazırlık ayini olarak da kabul edilir.
Yahudi takviminde oruç günleri, yılın farklı günlerinde tutulan toplam altı oruçtan oluşmaktadır. Bunlardan ilki Tevrat kaynaklı olup diğerleri yaşanan acı olayların anısınadır.
Yahudi takviminin ilk ayı olan 'tişri' (ekim) ayının onuncu günü tutulan 'Yom Kippur' (Af/Bağışlanma günü) orucu, tövbe amaçlıdır.
Oruç tutulurken hayat tümüyle durur; yiyecek ve içecek mekânları dâhil bütün işyerleri kapalı kalır. Polis arabaları, ambulans ve itfaiye araçları dışında hiçbir taşıt caddelerde dolaşmaz.
Jakup Weinles, Yom Kippur arifesini tasvir eden bir tablo yapmış / Kaynak: Stringerfixer.com
'Tevet' (aralık-ocak) ayının onuncu günü Kudüs'ün Babilliler tarafından kuşatılması (MÖ 586) ve 'tamuz' (haziran-temmuz) ayının on yedinci günü Kudüs surlarının Babilliler tarafından aşılıp geçilmesi münasebetiyle de oruç tutulur.
Babil Kralı Nebukadnezar'ın Yahudileri Kudüs'ten kovarken betimlemesi / Görsel: Nuremberg tarihçesi
Tevrat levhalarının tahrip edilip bu kitabın Kudüs'te yakılmasını anma münasebetiyle tek bir gün 'Tamuz Orucu' tutulur.
Tişa BeAv orucu da yas tutanlar gibi yerde veya alçak taburelerde oturarak, 'Eha-Ağıtlar' okuyarak geçirilir. Bu, ortak keder günüdür. Tişa BeAv orucu her yılın 17 Temmuz Cumartesi akşamı gün batımında başlayıp ertesi gün, 18 Temmuz Pazar günü yıldızların çıkmasıyla sona erer.
Yahudiler 'Av' (temmuz-ağustos) ayının dokuzuncu günü Kudüs'teki mabedin yıkılışı anısına; Tişri ayının üçüncü günü önderleri Gedalya'nın öldürülüşü anısına; Adar (şubat-mart) ayının on üçüncü günü de Ester'in dindaşlarını kurtarmak için hayatını tehlikeye atması adına oruç tutmuşlardır.
Yahudilerin Yom Kippur Bayramı / Fotoğraf: dunyadinleri.com
Farz olarak kabul edilen tek oruç ise 'Kefaret' orucudur. İki umumi oruç, 'Yom Kippur' ve 'Tişa Beav' Yahudilikte büyük oruçlardır. Bu iki oruç daha uzun süre tutulduğu için başlıca büyük oruçlar olarak kabul edilmektedir.
Yahudilerde 'Tişa Beav' anması-, Kudüs Ağlama Duvarı önü
Gün batımı ile başlar ve sonraki günün akşam karanlığına kadar devam eder. Yahudiler, bu münasebetle 25 saat boyunca oruçlu kalırlar; su/sıvı içilmez, cinsel ilişkide bulunulmaz ve hatta sigara/tütün gibi şeyler tüttürülmez.
23-24 Mart 2016 tarihinde Yahudiler tutulan oruçtan şenlikli Purim Bayramı'nı kutladılar / Görsel: avlaremoz.com
Yahudilerde cumartesi çok önemli bir gündür ve bu günde oruç tutulmaz. Cumartesiye rastladığında oruç ertesi güne bırakılır.
Oruç, şafağın sökmesinden iki yıldızın doğmasına kadar devam eden sürede tutulur. Kefaret orucu bunun dışında kalır, çünkü bir akşamdan diğer akşama kadar sürmektedir.
Yahudilerde bu oruçlardan ayrı, 'Ester Orucu' diye bilinen pazartesi ve perşembe günleri tutulan bir oruç daha vardır.
İzdivaç gününde damadın tuttuğu oruca ilaveten, baba ve annenin ölüm yıldönümünde tutulan bir oruç söz konusudur. 'Sükût Orucu' diye adlandırdıkları ise sabahtan akşama kadar konuşmaktan sakınma orucudur.
Musevilerde cenaze merasimi tasviri / Kaynak: Varşova Milli Müzesi, Ressam Karczewski
Hıristiyanlıkta oruç 50 güne çıkarılmıştır ama bazı mezheplerde süreleri farklıdır
İncil'e göre İsa peygamber, oruç hakkında havarilerine gösterişten uzak ihlâslı biri olarak oruç tutmalarını nasihat etmiştir:
Oruç tuttuğunuz zaman, riyakârlar gibi mahzun çehreli olmayınız. Onlar oruç tuttuklarını insanlara göstermek için yüzlerini asarlar. Size derim ki onlar karşılıklarını aldılar. Sen oruç tuttuğun zaman başına yağ sür, yüzünü yıka ve oruç tuttuğunu sadece Peder'e göster. Peder'in sana mükâfat verecektir.
Hıristiyan dünyasında başlıca iki çeşit oruç vardır.
Şükran orucu: Her hafta pazar günü icra edilen Evharistiya (Efkaristiya) töreninden (ekmek-şarap ayini) önce alkollü içki içmemek şeklinde eda edilir. Katoliklere ve Ortodokslara göre şükran orucu cumartesi akşamından veya akşam yemeğinden hemen sonra başlar. Ancak farklı Protestan mezheplerinde Evharistiya'dan üç saat önce başlar. Bu ibadet merasiminin bitiş zamanı bütün mezheplerde aynıdır.
Eskiden kilise olan İstanbul Kariye Camisi'nde İsa'nın 5 bin kişiyi ekmekle doyurması tasviri. Bu münasebetle "ekmek ve şarap ayini" yapılır
Kiliseye mensubiyet oruçları: Anglikan kilisesi dışındaki Hıristiyan mezheplerince benimsenen, fakat farklı biçimlerde uygulanan bu oruçların en önemlisi ve uzun sürelisi Hz. İsa'nın çölde kırk gün boyunca tuttuğu orucun anısını yaşatmak üzere IV. yüzyılda başlatılan ve Paskalya'dan önceki kırk güne denk gelen oruçtur. (ERE V, 765-770)
Paskalya münasebetiyle Bulgar Ortodoks Sveti Georgi Kilisesi'nde de yapılan ayin, 2022, Edirne / Fotoğraf: ehsonhaber.com
'Lent' adıyla bilinen bu oruç, Hıristiyanlarca genelde Paskalya'ya hazırlık olarak yorumlanır. Dua ve tövbelerle bezenmiş böyle bir oruç/perhiz sayesinde kişinin kabahat ve günahlardan (manevi kirler) temizlenmiş olarak Paskalya'ya erişeceğine inanılır.
İran'daki Paskalya şölenine diğer din mehsupları da ilgi duyarlar / Fotoğraf: Amin Khosroshahi/ISNA
Paskalya, her yıl nisan ayının on beşinden sonraki ilk pazar olarak belirlenmiştir. Dolayısıyla kırk günlük oruç/perhiz süresi de Katolikler arasında şubat ayında 'küllü çarşamba' denilen günde başlar. Bu isimlendirmenin sebebi, o gün kiliselere tövbeye çağrılan Hıristiyanların üzerine ölümü ve yeniden dirilişi, günahlardan affı sembolize eden kül serpilmesidir. (Hıristiyan Dini, s. 137)
Paskalya yumurta süsleme ve şenlikleri Nevruz etkinliklerini andırıyor, İran, İsfahan
Katolik ve Ortodokslar kırk günlük Paskalya'ya hazırlık orucu/perhizi dışında her hafta çarşamba, cuma ve cumartesi günleriyle önemli yortu günlerinden önce de oruç tutarlar.
Hıristiyanlıkta başta bir aylık olan oruç ibadeti, sıcak bir mevsim olan yaza denk geldiği için ilkbahara alınmıştır. Bundan dolayı 10 gün daha ilave edilip 40 gün olarak tutulmuştur.
Belli bir dönem için, kırk (veya 43) gün oruç tutan Hıristiyanlar, kralın rahatsızlığı sebebiyle 10 gün daha ilave etmişler ve orucu 50 güne çıkarmışlardır.
Vasfı, zamanı ve sayısı değiştirilen Hıristiyan orucu, 'Büyük Perhiz' adıyla ağır bir şekilde tutulmuştur.
Hıristiyanların 'Paskalya Perhizi' olarak adlandırdıkları bu oruç onlar açısından çok önemlidir. İsa'nın çarmıha gerilmesi olayı sonrasında vuku bulduğuna inandıkları dirilişinin anısına gerçekleştirdikleri paskalya kutlamaları öncesindeki gün tutulan oruçtur.
İsa'nın yeniden dirilişine inanılan günün kutlandığı Paskalya Bayramı münasebetiyle Aya Yorgi Kilisesi'nde düzenlenen ayin / Fotoğraf: ensonhaber.com
40 gün süren Paskalya orucu, İsa'nın çöldeki kırk günlük orucundan dolayı uzun tutulmaktadır. İsa'nın doğumunun kutlanması ve ahir zamanda geleceğine inanılması nedeniyle tutulan Noel orucu da Noel öncesinde dört hafta olarak tutulmaktadır.
İsa Mesih'in çöldeki mağarada sınanıp denendiğine inanılan günü tasvir eden resim / Kaynak: JamesTissot Brooklyn Müzesi
Hıristiyanlıkta bireysel olarak tutulan orucun günleri çarşamba, cuma, cumartesidir. Hıristiyanlara göre çarşamba, İsa'nın ele verildiği gün, cuma öldüğü gün, cumartesi de gömüldüğü gün olarak bilinmektedir.
İstanbul Kariye Camisi'nde İsa Mesih'in Kana Köyü'nde suyu şaraba çevirmesinin tasviri / Kaynak: kutsalkitap.org
Hıristiyanlıkta üç tür oruç vardır: Normal, tam ve kısmi.
Normal oruç, sadece yemeden uzak durmadır. İçmeye normal oruçta müsaade edilmektedir.
Tam oruçta hem yemeden hem içmeden uzak durulur. Hiçbir yiyecek yahut içecek ağza konulmaz.
Kısmi oruçta ise tadı güzel bir yiyecek, et yemeği ve şarap içmeme şeklindedir. Hıristiyanlıkta en yaygın olanı tam oruçtur ve iki etsiz öğün orucu olup içmeye müsaade edilir.
Hemen bütün Hıristiyan mezheplerinde, gece yarısından ertesi günün ilk yarısına kadar oruç tutmak farzdır.
Kimileri, iftarda yağlı yemek (özellikle süt ürünleri, yağlı ekmek, et ve yumurta türünden proteinli yemekleri) yemezler.
Bazıları, sabahtan akşama kadar yiyecek yememek ve su içmemek kaydıyla oruç tutarlar; bazıları ise sadece çarşamba günü oruçludur.
Hıristiyanlıkta yirmi bir yaşını dolduranlar oruç tutmakla mükelleftir. Altmış yaşından sonra oruç mükellefiyeti düşmektedir.
Hastalık, ruhi ve bedeni kuvvetsizlik, fakirlik, askerlik durumu, ağır ve yorucu işçilik durumunda olanlar oruç ibadetinden muaf sayılmıştır.
Monofizit (İnsansal özelliğini yitirmiş İsa Peygamber'de sadece tanrısal bir doğa kaldığına inanan)
Hıristiyanlardan Süryani kilisesinde yıllık oruçlar şöyle sıralanır:
- Büyük oruç: Kırk günlük Paskalya öncesi oruca yedi günlük 'elem haftası' orucunun da eklenmesiyle tutulur.
- Ninova orucu: Şubat ayında tutulan on üç günlük oruçtur.
- Haziran başı perhizi: Üç gün sürer ve Havarilerin orucu sayılır.
- Ağustos perhizi: Meryem Ana orucu olarak bilinir.
- Aralık perhizi: 5-25 Aralık arasında Noel'e hazırlık amacıyla tutulur.
Oruca başlama yaşı Ortodoks ve Süryani kiliselerinde on dört-on beştir.
Süryani cemaatin tarihi Meryem Ana Kilisesi'nde katıldığı bir Paskalya ayini. Papaz Yusuf Akbulut'un yönetitği ayin 3 saat sürüyor, Diyarbakır, Nisan 2022
Doğu kiliselerindeki Paskalya kutlamasının tipik örneğine Eidi Pâk (Farsça Eid-i Pâk Hojasteh Bad) şenliğinde rastlıyoruz.
İran'daki Ermenilerce kutlanan Eid-i Pak Hojasteh Bad isimli Paskalya şöleni / Fotoğraf: Erfan Kouchari
Bu şenlik/bayram, sadece oralı Hıristiyanlar için değil, bütün İranlılar açısından önemlidir. Bilhassa Tahran ve İsfahan'daki Ermeni mahalleleri bu merasim sırasında pek süslü olur.
Paskalya'daki merasim âdetleri, İran'da kutlanan Nevruz bayramındakileri andırmaktadır. Rusya'daki yılbaşı kutlamalarının ise değişmez bir sembolü vardır: Ormanın babası ve Kar Kızı Snegurochka.
Hatay Samandağ Vakıflı Köyü Ermenilerinin Nisan 2022 Paskalya münasebetiyle katıldıkları ayin / Fotoğraf: ensonhaber.com